محبــوبه عشــوریان | آموزش صنایع دستی

چوب فراوان‌ترین ماده موجود در طبیعت است که از روزگاران گذشته مورد استفاده بشر بوده است. انسان، از دیرباز با بهره‌گیری از انواع چوب‌های در دسترس، وسایل ، ابزار و محصولات مورد نیاز خود را که به طور عمده جنبه مصرفی داشته است را تولید و مورد استفاده در زندگی روزمره قرار داده است. طبعاً در این رهگذر با بهره‌گیری از ذوق و سلیقه و گاه مهارت و خلاقیت خود آثار هنری را هم پدید آورده است. از آنجا که چوب، ماده‌ای است که دارای قابلیت‌ها و خواص و ویژگی‌های خاص بوده و هست لذا از دورترین زمان‌ها، در سرزمین ایران به عنوان یکی از ممالکی که ذخیره چوب قابل اعتنایی را داشته است هنرمندان به ذوق کشورمان نیز توانسته‌اند آثار ارزشمندی را تولید و عرضه دارند که بسیاری از آن هم اکنون زینت بخش موزه‌ها و دیگر مراکز هنری جهان است.

***

هنرهای مرتبط با چوب در کشورمان به طور عمده شامل خراطی چند کاری منبت کاری مشبک کاری منیت مشبک نازک کاری (ریزه کاری)، خاتم سازی، گره چینی، حجم‌های چوبی، نقاشی روی چوب ، منبت -معرق سوخت روی چوب و... و سرانجام تلفیق چوب و فلز می‌شود. پیش از معرفی هنرهای مرتبط با چوب ضرورت دارد که به نکات کلی که در ارزیابی هر هنرجویی باید مورد توجه قرار گیرد اشاره داشته باشیم. بی شک فراوان ترین ماده ی موجود در طبیعت که از روزگاران گذشته مورد استفاده ی انسان ها قرار داشته،چوب است. چوب،این ماده ی سخت که از ریشه،ساقه و شاخه ی درختان را تشکیل می دهد و بخش اعظم قسمت زیر پوست،تنه و شاخه درخت ها و درختچه ها را بوجود می آورد و تا حدی در گیاهان علفی هم مشاهده می شود،شامل دو قسمت است:

الف) زنده چوب: قسمت خارجی مجاور پوست گیاه که از لحاظ فیزیولوژیکی در واقع قسمت فعال چوب است.

ب) دلچوب:در واقع قسمت داخلی درخت بوده و مرکب از سلول های مرده است،از زنده چوب تیره تر و عموما از آن سخت تر و بادوام تر است.گفتنی است که هر قدر بر قطر و سن درخت افزوده شود.دلچوب هم بزرگ تر می شود،دلچوب هم بزرگت تر می شود تا جایی که قسمت اعظم تنه ی درخت را تشکیل می دهد.

چوب،در میان سایر مواد و مصالح مورد مصرف بشر دارای امتیازات عدیده ای است.از جمله آنکه به نسبت وزنش از سایر مصالح رایج (حتی فولاد)محکم تر است.تبدیل آن به ابعاد و اشکال و طرح های مورد نظر آسان تر است،حرارت را منتقل نمی کند،از سایر مصالح به نسبت ارزان تر است و...افزون بر آن،با پیشرفت هایی که در زمینه ی مقاوم ساختن چوب در مقابل حریق حاصل شده است،فواید آن افزایش یافته است.اگر چوب را پس از بریدن،خوب خشک کنند،سبک تر و محکم تر می شود،ترک نمی خورد و پیچیده نمی شود.از احتراق ناقص چوب،زغال و از تقطیر آن به کمک وسایل و ابزار علمی،الکل متیلیک،قطران و گاز چوب و...به دست می آید.لذا سده های طولانی است که انسان ها از چوب های تامین نیازهای گوناگون خود استفاده می کنند و در قرون اخیر،با توجه به اهمیت حیاتی این ماده و از ترس مواجهه با کمبود آن،انسان ها به فکر مبارزه با آفات چوب و نیز مراقبت ویژه از جنگل ها افتاده اند و در تلاشند تا هم از تعداد مصرف کنندگانی جز خود از چوب بکاهند و هم با افزایش طول عمر آن موجبات بهره دهی بیشتری از آن مهیا کنند.

به هر حال،روز به روز بر موارد مصرف چوب به ویژه بر میزان کاربرد آن در عرصه ی هنر افزوده می شود و انسان ها به مراتب و بیش از گذشته های نه چندان ذور و حتی در حال حاظر قدر و منزلت آن را خواهند دانست

***

چوب، قسمت اعظم درخت است که در کنار سلول های زاینده به صورت حلقه های متحدالمرکز آرایش می یابد.در درخت درحال رشد،چوب عموما از سلول های زنده تشکیل شده است.چوب،مچکم ترین و مقاوم ترین قسمت تنه است که در هنر،صنعت و معماری مورد استفاده قرار می گیرد.در جهت برش های افقی،شیره ی درخت از پوست درخت و میان نسوج شعاعی عبور می کند و به چوب می رسد.نقش نسوج شعاعی در مقاومت چوب بسیار مهم است.در واقع این نسوج مانند بست هایی هستند که الیاف چوب را به یکدیگر محکم کرده و نگه می دارند و از خم شدن و از هم گسیختگی رشته ها می کاهند.در درختان جوان وظیفه ی طبقات چوبی بالابردن آب و همچنین استقامت ساقه ی درخت است.قسمتی از طبقات چوب را که وظیفه ی فیزیولوژی و استقامت درخت را هم زمان بر عهده دارد چوب برون می نامند،ولی پس از مدتی که به طبقات چوب افزوده شد تعدادی از طبقات داخلی چوب که در مجاور مغز هستند دیگر وظایف فیزیولوژی را انجام نمی دهند،بلکه تنها نقش استقامت ساقه را به عهده دارند این قسمت را چوب درون می گویند.این قسمت معمولا از چوب جوانی که آن را احاطه کرده است محکم تر می باشد و حاوی مقادیری رنگ و مواد قلیایی است.رنگ چوب برون معمولا روشن و رنگ چوب درون تیره تر است.در مقطع عرضی درختانی مثل گردو،آلبالو و نارون چوب مرکزی یا چوب پیر دیده می شود.