محبــوبه عشــوریان | آموزش صنایع دستی

معرق

در معنای کلام اصولاً هر چیز رگه دار را معرق می‌گویند ولی در مفهوم، در این نوع به خصوص باید گفت هنر ایجاد نقش‌ها و طرح‌های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب‌های رنگی روی زمینه‌ای از چوب یا پلی استر سیاه (گاه معرق زمینه چوب بدون استفاده از پلی استر) شکل می‌گیرد.

صاحب نظرانی هم معتقدند که در واقع معرق نوعی نقاشی روی چوب است كه به جای رنگ از چوب‌های رنگی و گاه فلز صدف و استخوان استفاده می‌شود.

معرق، هنری است که طی آن قطعات ریز و کوچکی در سازنده طرح بزرگتر است درکنار هم قرار می‌گیرد. کلمه معرق از اواخر دوره ایلخانیان و بعد از آن از دوره تیموریان )که ابداع کننده کاشی معقر بوده‌اند( به آن هنر اطلاق شده بود و بعدها با الهام از کاشی معرق، معرق چوب هم پدید آمد .

برخی هم در تعریف و توضیح معرق گفته‌اند که در واقع در نوعی از هنر منبت کاری به جای آنکه زمینه چوب را مانند کنده کاری خالی کرده با نقش مورد نظر را برجسته کنند چوب‌های مختلف را با رنگ‌های طبیعی آن که گوناگون و متنوع است، بریده و پهلوی هم قرار می‌دهند و در حقیقت با ایجاد تاریکی و روشنایی رنگ چوب‌ها تصویر دلخواه را نشان می‌دهند.

قدیمی‌ترین کار معرق چوب در ایران کاری است متعلق به استاد احمد رعنا که در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی ساخته شده است و در آن با استفاده از مغار به روش ابتدایی معرق کاری شده است.

هنر معرق چوب طی چند دهه اخیر با رونق فوق العاده روبرو بوده است هنرمندان جوانی هم وارد این عرصه شده‌اند همچنین با ابتکار و خلاقیت استادان معرق‌کار شاهد تکنیک‌های جدید و طرح‌ها و زمینه‌های کاربردی جدیدی از معرق هستیم بهترین و مهم‌ترین مرکز معرق چوب شهر تهران است اما این هنر در مکان‌های دیگری همچون اصفهان، شیراز، اراک، ساری، رشت، ارومیه و غیره هم با اقبال مواجه شده است.

اگر به تعریف دیگری که توسط صاحبنظری دیگر ارایه شده است توجه کنیم، تعریف معرق را از ریشه ی این کلمه یعنی رقاع گرفته که به معنی تکه تکه بوده و اسم مفعول آن معرق است، چرا که گفته شده است:

در واقع در نوعی از هنر منبت کاری به جای آن که زمینه ی چوب را مانند مشبککاری خالی کرده یا نقش مورد نظر را برجسته کنند، چوب های مختلف را با رنگهای طبیعی آن که گوناگون و متنوع است بریده و پهلوی هم قرار می دهند و در حقیقت با ایجاد تاریکی و روشنی رنگ چوبها تصویر دلخواه را نشان می دهند. صاحبنظر دیگری هم گفته است که معرق نوعی نقاشی و نقش آفرینی روی چوب است. هنر معرق که به اشکال و انواع مختلف در کشورهایی همچون هند، ژاپن، سوریه، پاکستان، چین و کره از کشورهای آسیایی - و کشورهای اروپایی به ویژه ایتالیا و فرانسه از زمانهای خیلی دور مشاهده شده است به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران از هند به ایران وارد شده و تاریخچه ی آن به حدود ۷۰ سال پیش می رسد.

به هر حال هنر معرق روی چوب که در ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود به كمك ذوق و اندیشه ی معرق سازان هنرمند ایرانی تغییر شکل داد و صنعتگران کشورمان به جای يك نوع چوب که معمولاً متن اصلی دست ساخته ها را تشکیل می داد، به استفاده از انواع چوبها با رنگهای مختلف پرداختند و هم اينك استفاده از حدود ۷۲ نوع چوب مانند رز ،زیتون ،شمشاد فوفل نارنج، گردو، اقاقیا، عناب کاج، ممرز، سرو... نزد صنعتگران مرسوم است و به ضرورت گاهی از استخوان شتر صدف، روی، مس، برنج، نقره، عاج و حتی طلا برای تکمیل فراورده هایشان استفاده می کنند و آنچه به وجود می آورند آنقدر ظریف، زیبا و چشم نواز است که به راستی با كمك واژه ها و الفاظ نمی توان آنها را تجسم بخشید و برای شناخت معرق و کشف دقایق آن حتماً باید معرق را از نزدیک دید و با ظرافت آن آشنا شد.

 

به هر حال مواد اولیه ی معرق چوب به شرحی که گفته شد شامل انواعی از چوبهای نام برده شده، صدف، عاج، شبه عاج و انواعی از فلزات که آنها نیز ذکر شده است و مواد کمکی را نیز انواعی از مواد چسبنده - چسب فوری سریشم سرد و پودر حمرا مواد محافظ و جلادهنده پلی استر، كيلر، لاك و الكل و خمیر سیاه تشکیل می دهد. ابزار کار معرق را نیز همان ابزار کار رایج در درودگری به ویژه اره ی مویی تشکیل می دهد.

در خصوص کارشناسی آثار معرق و تشخیص و تمیز یک کار خوب معرق از آثار دیگر باید به نکات ذیل توجه شود.

- در تولید هر اثر معرق باید صرفاً از مواد طبیعی استفاده شود توضیح آنکه استفاده از صدف مصنوعی و صفحات پلی استر باعث آفت کار می‌شود چرا که هیچ گونه هماهنگی با بافت چوب ندارد لذا عدم بهره‌گیری از چنین موادی توصیه می‌شود.

- چنانچه از پلی استر استفاده شده باشد باید دقت شود که قطر پلی استر در تمام قسمت‌های رویه کار یکسان باشد و پولیش مناسب شده باشد اگرچه بهتر است از پلی است برای روکش نهایی جهت طولانی کردن عمر تابلو و یا دیگر کارهای معقر استفاده نشود و به جای آن از کلیر و سیلر استفاده شود .

-زیر کار معرق از لحاظ استقامت باید با ابعاد تابلو یا دیگر آثار متناسب باشد.

- ضرورت دارد برش‌ها معقول بوده و فاصله چوب‌ها دارای درزهای زننده نباشد.

- چوب زیر پلی استر نباید چربی بزند.

-رنگ بندی در یک کار معقر بسیار مهم است و بر ارزش آن می‌افزاید.

- طرح معقر باید مطلوب باشد و اجرای کار معرق نیز باید دقیق و در جهت پیاده کردن کامل طرح باشد.

- خطوط مشخص کننده طرح‌ها و نقوش در یک کار معرق باید با برش اره انجام گیرد با قلم‌گیری و رنگ

-استفاده از رنگ‌های شيمیایی برای رنگ کردن چوب‌های مورد استفاده در کار معرق مجاز نیست.

- پشت کار معرق باید بتونه و رنگ شود

-ضرورت دارد جای میخ،چسب روی چوب‌ها و درز آنها مشخص نباشد

-می‌بایست ترک در سطح پلی استر وجود نداشته باشد.

- چنانچه در کار از تکنیک جدیدی استفاده شده باشد خود امتیاز محسوب می‌شود تکنیک در طرح هم می‌تواند باشد باید دقت داشت هرگونه بدعتی که موجب دور شدن این هنر از اصل خود شود تکنیک محسوب نمی‌شود مثل استفاده از صدف مصنوعی یا صفحات پلي استر و غيره.

 

مراحل اجرای یک کار معرق تهران به شرح زیر است:

 

 طراحی نقش یا طرح نقشه

طرح و نقش مورد نظر به وسیله ی طراح کشیده می شود و سپس آن را روی یک تخته ی سه لایی به وسیله ی چسب فوری می چسبانند این ترکیب را در اصطلاح مدل می گویند.

 

 خرد کردن مدل

مدل را روی چوب فوفل درز شده ی ۱۹ میلیمتری به وسیله ی میخ سایه نصب می کنند و سپس این ترکیب را روی تخته ی پیشکار قرار می دهند و به وسیله ی اره ی مویی به قطعات مختلف میبرند.

 

 نصب قطعه های خرد شده

مجموعه ی قطعات خرد شده را بر اساس طرح نقشه روى يك تخته ی ۱۸ میلیمتری چند سه لایی یا تخته ی پشتکار كه يك قطعه نایلون سطح آن را پوشانده است – کنار یکدیگر قرار می دهند و به وسیله ی میخ سایه به تخته ی مذکور نصب میکنند.

 

دوربری نقش ها

هر يك از قطعه های خُرد شده را - که شامل قسمتی از زمینه و نقشه است - با برداشتن میخ سایه از روی تخته ی پشتکار جدا میکنند و روی پیشکار قرار می دهند و خطوط مربوط به نقش ها را دوربری میکنند.

 

تهیه و نصب زمینه ی اصلی

در این مرحله تخته سه لایی را که روی چوب فوفل یا گردوی زمینه قرار گرفته بر می دارند و قسمتی از زمینه ی اصلی نمایان میشود سپس این قطعه ی فوفل را در جای خود مطابق نقشه روی تخته ی پشتکار به وسیله ی میخ سایه موقتاً نصب می کنند.

 

 انتقال نقش ها بر روی چوب های صنعتی

در این مرحله، باقیمانده ی قطعات خرد شده را که شامل يك قسمت از نقش های اصلی و تخته ی سه لایی است از چوب فوفل که در زیر این مجموعه قرار دارد، جدا می کنند. چوب فوفل را کنار میگذارند و تخته ی سه لایی نقشه را به عنوان الگو استفاده میکنند. با انتخاب رنگ چوب الگو را روی آن قرار میدهند و دوربری می کنند و بدین ترتیب عین نقش مورد نظر را با نوع و رنگ انتخابی به وجود می آورند و آن را بر جای اصلی خود که در میان زمینه ی خالی است - روی تخته ی پشتکار قرار میدهند. بدین ترتیب با این روش همه ی نقشهای خُرد شده را از رنگهای مختلف چوب، صدف، عاج، و.... تهیه و جایگزین مدل می کنند.

 

 اتصال نقش ها

بعد از جایگزین شدن نقشهای رنگی به جای مدل اولیه، از سریشم و پودر حمرا، مایعغلیظ و چسبنده یی تهیه میکنند و به وسیله ی انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین نقش ها می زنند. بدین طریق تمام قطعات به هم چسبیده و ثابت می شود. در این مرحله میخ های سایه را از روی نقش ها بر می دارند.

پس از چسبیدن نقشها، نایلونی را که قبلاً در زیر کار بر روی تخته ی پشتکار قرار داده اند؛ بر می دارند و نقشهای چسبیده شده را میکشند، بدین ترتیب، چسب هایی را که از میان شیارها به پشتکار نفوذ کرده، پاک میکنند.

 

 پرس کردن

این مرحله از کار در سه بخش انجام می گیرد:

 

 

1. سطح تخته ی پشتکار را به وسیله ی کاردک به چسب گرم آغشته می کنند و سپس نقش های معرق شده را روی آن می چسبانند و برای ثابت نگهداشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب میکنند.
2. يك قطعه نایلون و سپس يك پتوى دولا را روی نقشه ی معرق شده قرار می دهند. این عمل برای جلوگیری از خرد شدن نقشه در زیر فشار دستگاه است.
3. ترکیب فوق را در میان دستگاه پرس قرار داده و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می دهند.

 

دوربری کناره

بعد از پرس شدن اگر شئ مورد نظر دارای اضلاعی ناصاف باشد، برای بر طرف کردن آن، نخست طول و عرض آن را به وسیله ی انطباق با گونیا صاف کرده و سپس در میان گیره قرار میدهند و اضلاع گونیا شده را رنده میکند.

 

پرداخت

به دلیل متفاوت بودن ضخامت چوبهای صنعتی سطح نقشه ی نقش های معرق شده یکسان نیست و به منظور رفع آن با ماشین سمباده ی شماره ی ۴۰ کاغذی آن را میسایند و این عمل تا مرحله یی که همه ی نقشها در يك سطح یکسان قرار گیرد ادامه دارد. لازم به توضیح است که اگر ماشین سمباده در دسترس قرار نداشت، در صورتی که صدف یا عاج در معرق به کار برده نشده باشد، می توان از وسیله ای به نام چوب ساب استفاده کرد.

 

 لیسه زدن و پرداخت مجدد

پس از پرداخت سطح کار براده های چوب بر صفحه یشیء پراکنده هستند که به وسیله ی لیسه جمع آوری می شوند و دوباره با سمباده ی شماره ی ۱ سطح شیء را صیقل می دهند. این عمل تا مرحله بی ادامه دارد که انگشت بر سطح شیء معرق شده بلغزد.

 

 

 کاربرد پلی استر

این بخش از کار در سه مرحله انجام می شود:

1. محیط شیء به وسیله ی نوار چسب کاغذی به طریقی که دو یا سه میلیمتر آز سطح شیء بالاتر قرار می گیرد، چسبانده می شود.
2. مخلوط پلی استر آماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه ی مورد نظر می ریزند و سپس آن را به وسیله ی يك شانه ى كوچك روى تمام سطح پخش میکنند تا زمینه و سطح نقشه ی معرق شده را کاملاً بپوشاند. همچنین برای سهولت کار می توان پلی استر را به وسیله ی پمپ بادی بر سطح شیء پاشید.
3. پس از ۲۴ ساعت پلی استر روی شیء خشک شده است که برای ظاهر ساختن نقش ها از زیر پلی استر سطح آن را به وسیله ی سمباده ی لرزان که صفحه ی سمباده ی شماره ی ۴۰ به آن متصل است میسایند و دوباره برای شفافیت بیشتر قشری از پلی استر خالص بر سطح آن میباشند که به هنگام خشک شدن حبابهایی روی آن ظاهر می شود و برای از میان برداشتن آنها از صفحه ی سمباده ی شماره ۴۰۰ آبی استفاده می کنند.

 

 پرداخت نهایی

در این مرحله به وسیله ی دستگاه پرداخت - صفحه ی نمد به آن متصل شده است - و با به کار بردن مواد جلادهنده سطح کار را پرداخت میکنند. برای جلای بیشتر صفحه ی نمد نرم تری - نمد پوست بره ای - بر سر دستگاه وصل کرده و با استفاده از ماده ی سفید رنگی به نام پل شیری سطح مورد نظر را پرداخت میکنند.

در موقعی که شیء معرق کاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت جلای آن به جای پلی استر از کیلر استفاده می شود که طریق مصرف آن در ۵ مرحله به شرح زیر است:

1. باید توجه داشت که کیلر براق انتخاب شود. البته مقدار مصرف آن، اندازه ی مشخصی ندارد و می توان به مقدار دلخواه از آن استفاده کرد.
2. از آنجا که غلظت این ماده برای پاشیدن روی کار زیاد است، به همین دلیل آن را با مقداری تینر فوری مخلوط میکنند که رقیق تر شود.

 

 

3. درون یک ظرف گود مقداری از ترکیب فوق را می ریزند و به وسیله ی پیستوله فوتك) به طریقی که لوله ی بزرگ آن به صورت عمودی و حداقل ۵ سانتیمتر داخل مایع باشد قرار میدهند درون لوله ی کوچک تر که به صورت افقی قرار گرفته است. می دمند، بدین صورت مایع درون ظرف را میتوان بر سطح کار به طور یکنواخت باشید. در این مرحله نکته ی مورد توجه این است که اگر بعد از دمیدن به درون پیستوله، کیلر پاشیده نشد، حتماً غلظت مایع زیاد است که در این صورت دوباره کمی تینر فوری به آن اضافه میکنند. همچنین برای سهولت کار می توان از پمپ بادی برای افشاندن کیلر استفاده کرد.
4. پس از خشک شدن به وسیله ی انگشتان قطراتی از آب را بر سطح کار می باشند و سپس سمباده ی شماره ی ۴۰۰ پوسته ی آب را روی آن می کشند، بدین ترتیب حبابهای ریزی را که ایجاد شده از میان بر می دارند.
5. در خاتمه يك قشر نازك ديگر از كکیلر بر سطح کار می باشند.

اشکالی که در اغلب تابلوهای معرق روی چوب پیش می آید، انحناء و خمیدگی آنهاست. به این معنی که چوب و رنگ یا لاك به يك اندازه قابلیت جذب رطوبت را ندارد و پس از چندی سطح تابلو تاب بر می دارد. روی تابلو که رنگ یا لاک قرار دارد، کمتر از قسمت پشت آن که هیچ گونه پوششی ندارد، رطوبت را جذب می کند و در نتیجه منجر به انبساطی نابرابر در دو طرف میشود. برای جلوگیری از این مشکل می توان پشت تابلو را با ماده یی مثل موم یا صمغ يا يك قشر نازک از لاکی که در روی تابلو قرار گرفته پوشاند و بدین ترتیب مانع جذب آب شد.

 

معرق از نظر زمینه به دو دسته تقسیم میشود:

- معرق زمینه رنگ: پس از اتمام کار قطعات معرق شده، بالاتر از سطح زیر کار است، بنابراین زمینه ای از رنگ و پلی استر خشک شده، بالاتر از سطح نقش های معرق شده، مشاهده می شود.

- معرق زمینه چوب: در این نوع معرق تمامی قطعات معرق در محل های خالی ایجاد شده روی زمینه ی چوب جای داده میشود. از معرق چوب، افزون بر انواع تابلوها در تهیه ی میز، پاراوان مبلمان و... نیز استفاده میشود. گفتنی است که در يك محصول معرق اصیل، رنگ ها باید طبیعی باشد نباید از مواد مصنوعی استفاده شود و نباید از قلم گیری برای مشخص کردن جزییات استفاده شود که در سبک معرق اصفهان تمامی مراحل مربوط به معرق زمینه چوب اعمال می شود.