محبــوبه عشــوریان | آموزش صنایع دستی

مواد چسبنده و کاربرد آن

مهم ترین مواد چسبنده ای که در صنایع و هنرهای مربوط با چوب مورد استفاده قرار می گیرند عبارت اند از:

سریشم، فرمالین سریشم سرد، چسب فوری و پودر حمرا.

سریشم

با گذشت سالیان متمادی از مصرف سریشم به عنوان رایج ترین ماده ی چسبنده و کشف و استفاده از دیگر مواد چسبنده، هنوز هم سریشم و به ویژه سریشم هایی که با صرف وقت و دقت فراوان تهیه می شود، نزد استاد کاران و استادان از جایگاه خاصی برخوردار است. سریشم یا گلوتین که در صنایع چوب موارد مصرف فراوانی دارد و معمولا برای اتصال قطعات چوبی به یکدیگر،از آن استفاده می شود، از بقایای حیوانی نظیر استخوان و خرده ی چرم و پوست به دست می آید و روش تهیه ی آن از پوست یا چرم برای ساخت سریشم به این صورت است:

ابتدا قطعات کوچک پوست بز، گوساله، اسب، خرگوش، گوسفند و گاو را که دور ریز دباغخانه هاست، تهیه کرده و مدت پانزده تا بیست روز در پاتیل های بزرگ محتوی آب آهک قرار می دهند و هر از چندگاه یکبار آن را به هم می زنند تا خون، چربی و گوشتی که به آنها چسبیده، کاملا جدا شود.

سپس تکه های پوست را به وسیله ی بخار بنزین تمیز کرده و در برابر هوای آزاد خشک می کنند. در این مرحله آنچه باقی می ماند، خام سریشم نامیده می شود و لازم است عملیات دیگری بر روی آن انجام شود تا به صورت سریشم قابل مصرف در آید. به همین جهت آن را در داخل دیگ های بزرگ ریخته و آنقدر حرارت می دهند تا حالت ماده ای غلیظ و چسبنده را به خود بگیرد، آن گاه حاصل کار را در جعبه های چوبی یا آهنی، ریخته و مدتی آن را به حال خود باقی می گذارند تا قسمتی از آن تبخیر شود و به صورتی نیمه سفت در آید. در آخرین مرحله، آن را به ورقه های نازکی تبدیل کرده و بر روی تورهایی که از سیم یازه ساخته شده قرار داده و در برابر هوای آزاد می خشکانند.

در صورتی که تهیه ی سریشم از استخوان مورد نظر باشد، ابتدا استخوان و نیز شاخ و سم را آسیاب کرده و پس از شستشو با بخار بنزین و پختن با بخار آب به مدت 8 تا 14 روز در آب آهک نگهداری

می کنند و بعد مدت، 8 تا 14 روز دیگر در محلولی مرکب از آب و جوهر نمک قرار می دهند تا فسفر استخوان کاملا حل شود. سپس ان را شسته و مجددا یک روز در آب آهک می ریزند و در آخرین مرحله آن را خشکانده و مانند سریشم پوست و چرم، ورقه بندی و خشک می کنند.

گاهی از اختلاط خام سریشم استخوان و چرم با یکدیگر و جوشاندن توامن آنها در دیگ، سریشم دیگری نیز تهیه می شود که سریشم مخلوط نام دارد.

مهم ترین خاصیت سریشم،قدرت چسبندگی آن است و هرچه این قدرت بیشتر باشد، سریشم مرغوب تر است، ولی ذکر این نکته نیز لازم است که قدرت چسبندگی سریشم از ظاهر آن قابل تشخیص نیست و فقط عملا می توان سریشم مرغوب را از نوع نامرغوب مشخص ساخت و تا جایی که تجربه نشان داده، سریشم خوب می بایست دارای مشخصات زیر باشد:

- قطعات سریشم خشک نباید خم شود یا رطوبت هوا را به خود جذب کند، بلکه باید بدون حباب، سخت و شکننده بوده و تکه های شکسته شده مانند شیشه براق و دارای لبه های تیز باشد.

- سریشم مرغوب چنانچه در آب سرد 15 درجه قرار گیرد، بعد از گذشت مدت یک شبانه روز تا دو سه برابر وزن خشک خود آب جدب می کند و در این حالت نباید حل شود یا متلاشی شود. حتی اگر مدت بیشتری در اب باقی بماند، باید همان طور روشن مانده و چسبندگی پیدا نکند.

سریشم به اشکال تخته ای، مرواریدی، برگه ای و دانه ای در بازار پیدا می شود قابل نگهداری در کیسه گونی و بشکه است، چنانچه در جای سرد و خشک انبار شود، تا مدتی نا محدود خواص خود را حفظ می کند و چنانچه همراه با فرمالین مورد استفاده قرار گیرد، محصول ساخته شده در برابر رطوبت دارای مقاومت کافی خواهد بود و برای محافظت آن مقابل کپک زدگی می توان مقدار کمی سرکه به محلول آن افزود.

مقدار سریشم لازم برای چسباندن یک متر مربع چوب حدود 200 تا 400 گرم است و در صورت نیاز به پرس شدن کار، می بایست تحت فشاری معادل 5 کیلوگرم بر سانتیمتر مربع قرار گیرد. مدت لازم جهت پرس کردن (از نوع سرد) در صورتی که از فرمالین استفاده نشده باشد به نسبت مساحت کار، بین پانزده دقیقه تا سه ساعت است که در صورت اتفاده از فرمالین، این مدت به نحو محسوسی کاهش می یابد. سریشم که یکی از وسایل اتصال قطعات چوبی به یکدیگر است، هنگام مالیده شدن بر چوب، مخصوصا اگر تحت فشار نیز قرار گیرد یا در محل اتصال با میخ کوبیده شود، در منافذ و سوراخ های چوب داخل شده و تشکیل میخ های کوچک سریشمی می دهد، زیرا صاف ترین چوب ها هم دارای ناهمواری های بیشماری است که داخل آنها را سریشم پر می کند و یک اتصال غیر منظم جدا نشدنی صورت می گیرد.و این اتصال غیر منظم و میخ های سریشمی متعدد، باعث بهتر به هم چسبیدن چوب می شود.

سرشم سرد

نوع دیگری از سریشم که به چسب سرد یا چسب نجاری شهرت دارد و گاهی نیز با عنوان سریشم سرد از آن نام می برند، محصول کارخانه ای است که به دشواری می توان با وسایل معمولی آن را تهیه نمود. این چسب به وسیله ی شیر و آهک ساخته می شود. شیوه ی تهیه ی آن به این صورت است: ابتدا شیر را مایه می زنند و بعد از سفت شدن نسبی و قبل از آن که به صورت پنیر درآید، در آب می شویند تا از هرگونه ماده ی اسیدی پاک شود. سپس زیر فشار قرار می دهند تا آب آن کاملا گرفته شود. در مرحله ی بعد، ماده ی حاصل را روی صفحه ای هموار و به وسیله ی غلتکی چوبی، آنقدر مالش می دهند تا کاملا نرم شود و هیچ حبابی داخل آن باقی نماند. سپس مقداری آهک نرم شده و آب را به نسبت مساوی و به تدریج به آن می افزایند تا به صورت مایعی شیری رنگ در آید و همزمان با افزودن پودر آهک و آب، با کمک همزن یا پاروهای چوبی آن را می زنند تا هم کاملا مخلوط شود و هم قوام بیاید و مدتی آن را در جریان هوای آزاد قرار می دهند. این نوع سریشم دارای قدرت اتصال فوق العاده زیادی است و در برابر رطوبت، مقادمت خوبی دارد، ولی دیر خشک می شود و قطعات به هم چسبانده شده باید مدت زیادی حدود 10 تا 12 ساعت در گیره بماند و لازم است بعد از مصرف حتما در ظرف به دقت بسته شود. گفتنی است که سریشم سرد، چسب غلیظ و سفید رنگی است که آن را می توان به وسیله ی آب رقیق تر کرد.

چسب فوری

چسبی است به رنگ بژ که زود خشک می شود و غالبا برای چسباندن طرح روی تخته لایی در کارهای معرق، برای اتصال روکش بر لبه های شئ در صنایع و هنرهای مرتبط یا چوب و چسباندن سمباده بر صفحه ی چرخ سمباده ی برقی استفاده می شود.

پودر حمرا

پودری است قهوه ای رنگ که آن را با سریشم مخلوط می کنند و حاصل این ترکیب، مایع غلیظی می شود که برای پوشاندن شیارهای کنار طرح و نقش ها مانند کارهای معرق مورد استفاده قرار می گیرد.

مواد محافظ و جلا دهنده

پلی استر

ماده ای پلاستیکی و رقیق به شفافیت شیشه است که آن را برای استفاده با مقداری تینر فوری و دو محلول خشک کننده و سخت کننده مخلوط می کنند تا غلظتی شبیه به شربت یا مربا پیدا کند. گفتنی است که اگر نسبت دو مواد اخیر به یک اندازه نباشد، پلی استر بعد از خشک شدن ترک بر می دارد. از پلی استر برای شفاف ساختن سطح آثار چوبی نظیر آثار معرق و محصولات خاتم استفاده می کنند.

کیلر

ما ده ای تینری و شفاف است که از آن برخی اوقات و البته برای کارهایی با کیفیت پایین تر به جای پلی استر استفاده می کنند.

خمیر سیاه

خمیر سیاه رنگی است که با پلی استر مخلوط می شود و در مواقعی که چوب فوفل در دسترس نیست، در زمینه ی آثار معرق به کار برده می شود.

طبق آزمایشات انجام شده در آزمایشگاه دانشگاه صنعتی امیر کبیر در بهمن ماه سال 1363، فرمول خمیر مورد استفاده در معرق به قرار زیر است:

نوعی رنگ ماستربیچ جهت استفاده در فرمولاسیون های رزین پلی استر است و متشکل از رزین پلی استر اشباع نشده همراه 33% وزنی منومر استایرین و سایر مواد مانند سیلیکاودوده و نرم کننده و مواد معدنی از قبیل کربنات کلسیم یا اکسید تیتان است.

سایر موارد

از مواد دیگری که می توان به عنوان مواد محافظ و جلا دهنده نام برد، باید به لاک و الکل، روغن جلا، سیلر، لاک سلولزی و روغن بزرک اشاره داشت که لاک و الکل از دیر باز مورد استفاده ی استادان و هنرمندان صنایع و هنرهای مرتبط با چوب بوده است.